پروفسور احمد اشرف ايراني مقيم ايالات متحده و مدرس جامعه شناسي وتاريخ اجتماعي ايران در دانشگاههاي پنسيلوانيا،پرينستون،کلمبيا وتهران است. موضوعات مطرح شده در آثار او: سلسله مراتب اجتماعي در ايران، سنت و مدرنيته، هويت ملي ايرانيان، روابط زراعي در ايران و رهبري کاريزماتيک و حکومت تئوکراتيک (دين‌سالار) در ايران پس از انقلاب

روش تحليل احمد اشرف روش تحليل تاريخيست وي تلاش دارد با بررسي تاريخ و به‌کار بردن داده‌هاي مربوط به واقعيت‌هاي مرتبط با رويدادهاي گذشته به تفسير دلايل اتحاد مسجد وبازار بپردازد. وي برآن است تا با تحليل داده‌هاي مربوط به عادات، رسوم، سنت‌ها و چگونگي تاريخ ايران، درک بيشتري از پايگاه اجتماعي انقلاب اسلامي بدست آورد.وي اتحاد تاريخي علما وبازاريان در دو نهاد تمدني مسجد وبازار پايگاه اجتماعي انقلاب اسلامي ايران ميداند.
چکيده: بازار در فرهنگ ايراني نقطه ثقل اقتصاد و مسجد مرکزيت ديني را عهده دار ميباشد. مسجد وبازار مرکز اصلي جامعه مومنين بوده است و هر حرکت اصلاح مذهبي ، اصلاح بازار را نيز در پي داشته است. در تاريخ معاصر ايران اتحاد اين دو نهاد عامل اصلي ايجاد جنبش هاي اعتراضي در شورش تنباکو1891م ،انقلاب مشروطه1906 ،جنبش ضد جمهوري خواهي 1924،ملسي شدن صنعن نفت1950 ،شورش شهري(قيام15خرداد)1963 و در نهايت انقلاب اسلامي1979 مي باشد.
در صدر اسلام جامعه مکه «زادگاه اسلام» پايگاه مذهبي وتجاري آن زمان بوده است. نقشي که کماکان نيز برعهده دارد. اي نقش تجاري بازگانان بسياري را به مکه رهنمون ميساخت. خديجه نخستين بانوي پيامبر اسلام خود يک تاجر بود ومحمد(صلي الله عليه وآله) به «الامين» در مکه مشهور بود. اين لقبي بود که بازاريان وبازرگانان مکه به دليل صدق امانت به وي اعطاکرده بودند. در مفاهيم دين اسلام اين هنجارهاي دنيوي رنگ الوهي پيدا ميکند وحتي روابط متقابل ميان انسان وخدا نيز به نوعي تجارت تشبيه ميشود وخداوند تاجر ايده آل مطرح ميگردد. او تمام جهان رادرحساب خود آورده است وهيچ چيزي از شمارش وي جا نمي ماند. شخصيت يک بازاري مشابه خصوصيات خداوند است.شخصيت يک بازاري ، معقول، محاسبه گر و در عين حال مذهبيست. لمبتون اشاره ميکند« نگرش ضد زاهدانه اسلام به رشد تجارت ميان مسلمين کمک شاياني نمود.» اين نقش والاي تجاردرجامعه ايران پس از اسلام نيز ادامه پيداکرد.
آغاز تحرکات: در سال 1884بازاريان بوسيله اعتصاب خواهان برکناري وزير بازرگاني واستقرار مجمع نمايندگان بازاريان متشکل از نمايندگان بازراهاي 10شهر بزرگ کشور براي حفاظت از مالکيت خصوصي شدند. شورش تنباکو(1891/1892)نخستين جنبش اعتراضي موفق در اتحاد علما وبازار بود. امتياز توتون وتنباکو درسال1980به شرکت انگليسي رژي اعطاشد. به دنبال فتواي ميرزاي شيرازي بازاريان از ورود مأمورين شرکت رژي به مزارع توتون وتنباکو ممانعت کردند. درنتيجه تحت فشار علما وبازيان شاه امتياز رالغوکرد. اين اقدام موفق به عنوان حرکتي شجاعانه مقدمه انقلاب مشروطه گشت. در1905به دليل گران شدن قند حکومت اقدام به فلک کردن دو تن از تجار برجسته نمود.در نتيجه علما به همراه چند صد دانش آموزان مدارس مذهبي، صدها نفر از بازاريان در حرمي نزديک تهران(شاه عبدالعظيم )بست نشستند. بدنبال برآورده نشدن خواسته ها مجددا درسال1906م علما وتجار درحرم قم به تحصن پرداختند. بدنبال اين تحصن شاه فرمان مشروطيت را مرداد1285(1906) امضاکرد.
طي اين تلاشها درانتخابات مجلس اول مشروطه درسال1906م به بازگانان برجسته و رئوساي صنوف به همراه علما حق رأي اعطاشد درحالي که توده هاي بازاريان از حق رأي برخوردار نبودند. تلاش بازاريان در مجلس اول بر روي مسائلي مانند رد وام هاي خارجي، ايجاد بانک ملي، حفاظت از اقدامات خودسرانه و سرکوبگرانه مردم وو تعريف عقلاني از امور مالي مملکت بود. اما در مجالس بعدي، نقش اتحاد بازاريان و علما بشدت کاهش يافت.
در يکي از جلسات مجلس اول نماينده اي به نماينده بازاريان نهيب ميزند که: «در مجلسي که شوراي اسلامي نام نهاده شده ، همه باهم برابر هستند و اينجا بازار نيست که شما مجاز به تحقير و فرمان دادن به يک معامله گر خرده پا باشيد.» در ايران پس از مشروطه بازار دولت را به چشم منبع درآمد ماليات،عوارض خاصه،عوارض جاده وتأمين اعتبار مينگرد. ارتباط دولت با بازاريان از طريق رئيس التجار برقرار ميشود. رئيس التجار منصبيست که از طرف شهردارد هرشهر منصوب ميشود.
به طور کلي خواسته هاي بازاريان در دوره ماقبل مدرن: اعتراض به ماليات هاي بيش از حد،عوارض گمرکي زياد، عوارض جاده، تنظيم خودسرانه قيمت اجناس بوده است. اما با ورود مدرنيته و در دوره مدرن خواسته هاي بازاريان با وقوع تغييرات اجتماعي به مطالبات جديد اجتماعي- اقتصادي وسياسي وتغييرات مورفولوِژيک تغيير پيدا کرد. توسعه صنايع مدرن بجاي صنايع سنتي،رهايي از سيستم سنتي قضايي،حمايت از بازرگانان ايراني درمقابل رقباي اروپايي، ايجاد يک سيستم بانکي در کشور که به سلطه بانکهاي روس وانگليس پايان دهد. موج مدرنيته برخي از بازاهاي کشور ايران را دستخوش تغيير کرد. برخي از بازاها به دليل نقل مکاني از رونق افتادند وبرخي ديگر توانستند نقش خود را دراقتصاد بازيابي کنند. برخي از بازارها بانقل مکان در امتداد راههاي جديد مکان يابي کرده اند ولي هم چنان نقش عمده فروشي دراقتصاد ايران دربازارهاي اصلي شهرها حفظ شده وخرده فروشي به ساير مغازه هاي شهر سپرده شده است. از قديم الايام بازار تهران،اصفهان،کاشان،کرمان وتبريز در تجارت تخصصي فرش ورود داشته وبازارهاي يزد،قزوين،شيراز وکرمانشاه بطور عمده در صنايع نساجي مشغول بودند. بازار تبريز و قزوين به دليل رشد سريع شهري دستخوش تغييراتي شده اند ولي بازار تهران وکاشان توانسته اند کماکان نقش محوري خود راحفظ نمايند. شغل بازاري در بيشتر مواقع نسل به نسل ادامه ميابد. طبق نظر سنجي انجام شده در بازار تبريز از86 مورد مصاحبه شونده تنها7مورد پدرانشان متولد روستا ومهاجر بوده اند. بالا بودن نرخ ازدواج و پايين بودن نرخ بيکاري ز وضعيت رفاهي اين طبقه حکايت دارد. بطور کلي دراوايل قرن20ميلادي بازار از لحاظ فيزيکي و حجم مبادلات مالي گسترش يافت.
اتحاد علما وبازاريان در ايران قدرت خود را از راههاي مختلف و به دلايل گوناگون بدست آورده است.بازاريان به طور سنتي با علماي مستقل شيعي مرواده داشتند. علماي شيعه در دوران قاجار وپهلوي به دو دسته مستقل از دولت ووابسته به آن تقسيم ميشود. علماي مستقل از دولت همواره رابطه خوبي با بازار داشتند و حضور در نمازهاي روزانه ظهر وعصر ومغرب وعشا وهم چنين حضور در هيئات (هفتگي،دوماهانه ويا ماهانه)و تعزيه عزادراي امامان شيعه از ويژگي هاي بارز اين ارتباط است. گرايش هاي مذهبي و سنتي بازاريان در روابط خوب با علمي مستقل و پرداخت ماليات هاي ديني،کمک به صندق هاي خيريه حمايت مالي از مدارس علميه و تأمين بودجه گروههاي انقلابي،انتشار وتوزيع روزنامه ها،جزوه ها و راه اندازي تعاوني هاي انقلابي مذکور متبلور است.درعين حال علما نيز در برهه هاي حساس از حمايت بازار دريغ نورزيدند. روابط اجتماعي وايدئولوژيک علم وبازاريان در حمايت مالي از مدارس علميه ومساجد به عنوان نماد اين اتحاد است.
يکي از نمونه هاي همکاري بازار و روحانيت پيش از انقلاب اسلامي شورش شهري1963(1342) ميباشد که از بازار سبزي تهران آغاز و به دانشگاه تهران خاتمه يافت. علت اصلي مخالفت علما دنيوي شدن ساختار دولت ونوسازي آن در قالب دولت ضد ديني درحکومت پهلوي بود. علما براي کسب قدرت سياسي نياز به حمايت جمعي بازاريان داشتند. اعلاميه (امام) خميني در واقعه15خرداد حکايت از حمايت از تظلم خواهي بازاريان در برابر دولت پهلوي دارد. در اين شورش تجار ايراني با احساسات قوي مذهبي به ميدان آمدند و نقش زيادي ايفا نمود. يکي از دلايل حرکت بازاريان عليه دولت پهلوي کسب امتيازات از دست رفته بود. امتيازاتي که دولت پهلوي با واردات بي رويه(آگاهانه وبعضا اآگاهانه) وايجاد اتاق هاي اصناف سعي بر بازپسگيري آن از بازريان داشت. بازار تهران،تبريز،اصفهان،شيراز، قم ، يزد و اهواز به مناسبت چهلم کشتار19دي قم تعطيل شد. اين تعطيلي هاي فلج کننده بازار به عنوان يک عمل اعتراضي نهادينه حامل پيام مهم اعتراضي براي دولت بود. اين حرکت در5ژوئن1978 به مناسبت سالگرد شورش 1963 و16اکتبر1978 به مناسبت چهلم کشته شدگان جمعه سياه تکرارشد. پس از پيروزي انقلاب اسلامي حقوق بازاريان در بوروکراسي دولتي محترم شمرده شد. وي براين باور است که انقلاب اسلامي براي بسياري از بازاريان عدالت اجتماعي ، برابري اسلامي و اثبات توانمندي خود دربرابر دولت به بار آورد. عملکرد علما در کوتاي محمد علي شاه عليه مجلس در1907،جنبش ضد جمهوري خواه و مقابله با جمهوري رضاخاني در1920، کودتاي 1953عليه مصدق و شورشهاي شهري1963(15خرداد) بيان گر تحرک علما درجهت بازپس گيري امتيازات از دست رفته و احياي اسلام سياسي وايجاد يک امپراتوري اسلامي همزمان با افول ناسيوناليسم ليبرال (بويژه پس از سقوط مصدق) مي باشد. از1953 تا1979 براي اولين بار روشنفکران متعهد به گفتمان مبارز و سبک سياسي (امام) خميني جذب شده و ضلع سوم اتحاد (مسجد،بازار ودانشگاه) را تشکيل ميدهند.
احمد اشرف دلايل اصلي مخالفت بازاريان را با حکومت پهلوي بدين شرح ميداند:
1-تبديل شدن زمين داران بزرگ به خرده بورژوا (بورژوازي وابسته) طي انقلاب سفيد2-افزايش خودسرانه قوانين مالياتي وميزان آن3-ايجاد تعاوني هاي روستايي وشهري براي تضعيف بازار4-تعيين خودسرانه قيمت کالا واجناس5-راه اندازي فرمايشي انجمن اصناف و شوراي عالي اصناف جهت کنترل بازاريان6-راه اندازي انجمن حمايت از مصرف کنندگان7-تآسيس دادگاه ويژه اصناف8- راه اندازي نظام نظارت وبازرسي مردمي و تحقير بازاريان
در مجلس اول پس از مشروطه35درصد نمايندگان از بازاريان،29درصد علما بوده اند اما دراولين مجلس پس از انقلاب اسلامي15درصد از نمايندگان روشنفکران،50درصد علما وتنها دو درصد را بازاريان تشکيل دادند. اين آمار نشانگر افزايش ميزان مشارکت روحانيون و روشنفکران درانقلاب اسلامسيت.
نقد مقاله:
احمد اشرف در تبيين تاريخي از انقلاب اسلامي ايران تحليلي ساختارگرا دارد وي سعي ميکند ارتباط عوامل انساني موفقيت انقلاب را درپايگاه طبقاتي آن ها جستجوکند. در اين نوع تحليل تمامي اقشار شرکت کننده با توجه به منافع طبقه خود وارد انقلاب شده واز آن حمايت کرده اند. اين ديد طبقاتي مانع از شده است که وي بتواند نقش کارگزارن انقلاب را بدون درنظر گرفتن طبقه اجتماعي انان بررسي کند. از نظر احمد اشرف اگر بازاريان از انقلاب اسلامي حمايت کرده اند بدليل تلاش براي سب امتيازات طبقاتي خود در دوران پهلوي بوده است. در اين نوع نگرش امکان ندارد کسي به خاطرتعلقات مذهبي وعقايد آييني خود دست به تحرکات سياسي زند.در ثاني بايد اشاره کرد در اين مقاله نقش ساير اقشار در پيروزي انقلاب اسلامي ناديده انگاشته شده و فقط به نقش روحانيت وتجار اشاره شده است. اگر منطق سودانگاري احمداشرف رابپذيريم براي شرکت معلمان،کارگران،روستاييان و...نيز بايد يک دليل اقتصادي جستجو نمود.نظريات متأخر معرفت شناسي همچون سازه انگاري براي تحليل ماهيت انقلاب اسلامي مناسب تر به نظر ميرسد. بر اساس اين نظريه ميتوان انقلاب اسلامي را ناشي از تعاملات بين الاذهاني ومبادلات فرهنگي درون جامعه ايراني دانست. اين معاني بين الاذهاني وتعاملات ناشي از آن داراي حداقل تأثير از منافع ماديست. تحليل شرايط و عملکرد انقلابيون ايراني با معيارها و ملاک هاي مادي ومنفعت جويانه دور از صواب بوده و تبيين کننده ماهيت آن نميباشد