چاپ

ايل قاجار مانند ساير ايلات و عشاير ايران در طلب قدرت و زمامداري مي كوشيد ولي در زمان صفويان، افشاريه و زنديه در عرصة شطرنج سياست مدتها سرباز پياده اي بيش نبود. تا اينكه آقا محمد خان با انجام اقداماتي در داخل و خارج ايل و با تصرف شهرها سلسلة قاجاريه را در 1210 هـ. ق بنا نهاد.[1] كوشش هاي اولية آقا محمد خان در داخل ايل قاجار براي كسب قدرت و اتحاد ايل 5 سال بطول انجاميد (از 1931 تا 1198 هـ . ق) و بعد از آن تا تاجگذاري 11 سال طول كشيد. آقا محمد خان پنج سال صرف كوششهاي در ايل قاجار جهت اتحاد سران قبايل اشاقه باشها و يوخاري باشها و از بين بردن رقباي خويش كه عمدتاً برادران خود بودند، كرد.
وي كه پس از غلبة قاجار توسط زنديه به دستگاه كريم خان آمده بود مورد لطف كريم خان واقع شده و در پناه ايشان روزگار مي گذراند و از نزديك شاهد حوادث بوده و تجربيات خوبي اندوخته مي كرد و بعدها اين تجربيات خيلي به او كمك كرد. به محض اطلاع از فوت كريم خان، آقا محمد خان با برادرانش به سوي مازندران فرار كرد.
«او (آقا محمد خان) توانست رقابت ديرين دو شاخة (يوخاري باش) و (آشاقه باش) را برطرف كند. چند هفته نخستين اقدامات او در استر آباد صرف اين مسائل شد. او موفق شد موقعيت خود را در ميان طايفة قاجار به عنوان عنصر برجسته و سرآمد تحكيم بخشد.[2] آقا محمد خان شش برادر داشت به نام هاي: جعفر قلي خان، مهديقلي خان، رضا قلي خان، مصطفي قلي خان، مرتضي قلي خان و علي قلي خان. آقا محمد خان همة‌ برادران خود را به غير از جعفر قلي خان با حيله و نيرنگ مغلوب و نابود كرد. زيرا كه در مدت اقامت در دربار وكيل درس عبرت گرفته و از سرنوشتي كه نصيب جانشينان وكيل در فارس گرديده بود تجربه ها آموخته و معقتد بود كه دشمنان داخلي و مدعيان زورمند خانوادگي از دشمنان و رقباي سياسي خطرناك ترند.»[3]مرتضي قلي خان، رضا قلي خان و مصطفي قلي خان به جلوگيري از آقا محمد خان در مازندران ايستاده اند و آقا محمد برادر ديگر خود را به نام جعفر قلي خان به دفع ايشان فرستاد و او برادران را مغلوب و از بين برد و آقا محمد به مازندران قدم گذاشت. در آنجا بابا خان پسر حسين قلي خان جهانسوز يعني برادرزادة آقا محمد با مادر خود به اردو پيوستند و مصطفي قلي خان به اطاعت برادر در آمد.
وقتي كه آقا محمد خان در صدد سركوبي هدايت خان حاكم گيلان بود، برادر مدعيش رضا قلي خان بر بارفروش تاخت و آقا محمد را كه در آن جا بود با بابا خان و برادر كوچكترش و مادر ايشان همگي را اسير كرد. به محض رسيدن اين خبر به گيلان، جعفر قلي خان و مصطفي قلي خان كار هدايت خان را ناتمام و به رضا قلي خان تاختند و آقا محمد از بندر رضا قلي خان آزاد شد و از بيم برادران مخصوصاً جعفر به اصفهان فرار كرد و از آنجا به مشهد و كمي بعد فوت كرد.
مرتضي قلي خان گاهي اطاعت آقا محمد خان مي كرد و گاهي طغيان و پس از فرار رضا قلي شهر ساري را به تصرف خود درآورد. آقا محمد او را شكست داد و با سپردن حكومت گرگان و استرآباد و هزار جريب به او، وي را راضي نمود. اما در 1198 هـ.ق موقعي كه عليمراد خان زند پسر خود شيخ ويس خان را به مازندران به جنگ با قاجاريه فرستاده بود، مرتضي قلي به دشمني با برادر با زنديه همدست گرديد. چون قاجار پيروز شدند و سپاهيان زنديه گريختند، مرتضي قلي هم به شروان فرار كرد و در آنجا از خوانين باكو و شروان و قراباغ و طالش ياري گرفت و بر گيلان دست يافت. آقا محمد در 1203 هـ. ق به دستياري جعفر قلي خان و سرداران ديگر خود، مرتضي قلي را مغلوب نمود و او به طالش گريخت و كمي بعد برگشت. اين بار مصطفي قلي برادر او مامور گيلان شد و او مرتضي قلي را منهزم و به باكو فرار كرد و مرتضي قلي از آنجا به روسيه رفت و ديگر به ايران برنگشت.[4]
بدين ترتيب آقا محمد خان بر همة رقباي خويش غلبه كرد و بر كلية ايالات شمالي ايران دست يافت و آماده براي غلبه بر رقباي خارج از ايل قاجار و تصرف شهرها گرديد. پس آقا محمد خان موسس سلسلة قاجاريه در طي 5 سال بر رقباي داخلي خود در ايل قاجار غلبه كرد. وي عمدتاً دو كار مهم در اين راستا انجام داد: اتحاد سران قبايل ايل قاجار و غلبه بر برادران خويش كه مدعاي سلطنت بودند. آقا محمد خان به جز جعفر قلي خان همة‌ برادران را با بي رحمي كشت و پس از غلبه بر مدعيان ديگر در خارج از ايل، در 1210 هـ. ق در تهران تاجگذاري كرد.
براي اطلاعات بيشتر مي توانيد به 1. ناسخ التواريخ تاليف محمد تقي لسان الملك سپهر. 2. لطفعلي خان زند و آقا محمد خان قاجار تاليف ابوالفضل وكيلي مراجعه كنيد.

[1] . شميم، علي اصغر، ايران در دورة سلطنت قاجار، تهران، 79، انتشارات زرياب، چ دوم، 80، ص 33.
[2] . پناهي سمناني، محمد، احمد، آقا محمد خان قاجار چهرة حيله گر تاريخ، از خواندني هاي تاريخ، شمارة‌ چهار، انتشارات كتاب نمونه، شهريور 66، فصل 11، ص 123.
[3] . شميم، علي اصغر، همان.
[4] . اقبال آشتياني، عباس، تاريخ مفصل ايران (از صدر اسلام تا انقراض قاجاريه)، انتشارات خيام، چ 9، چ حيدري، ص 756.