چاپ

ایران پرسمان-یکی از دغدغه‌های همیشگی همه دانشجویان و استادان فلسفه این است که متون اصلی حوزه‌های مختلف فلسفه ترجمه شوند. این دغدغه یک سلیقه نیست، بلکه ریشه در یک نیاز واقعی دارد. بدون متون اصلی نمی‌توان در تفکر فلسفی زیاد پیش رفت و شخص در سطح معین و متوسطی درجا خواهد زد. رشد و ارتقای فلسفی بدون متون اصلی میسر نیست. از طرف دیگر، خواندن و فهمیدن متون اصلی به زبان مبدأ هم کار بسیار دشواری است، به‌طوری که اندکی از افراد می‌توانند آن متون را بدان نحو بخوانند و بفهمند. با توجه به این دشواری، بیشتر اهل فلسفه باید از بلندپروازی دست بشویند و به میان‌مایگی فلسفی تن دهند. اما در این میان ترجمه روزنه امید بزرگی است. صد البته منظور ترجمه خوب است؛ یعنی ترجمه دقیق و درست و خوانا. برخی از متون چنین بختی را داشته‌اند و ترجمه‌های نیکویی از آنها به فارسی در دسترس است. اما ترجمه متون اصلی پایان کار نیست. سهل است، آغاز یک راه جدید و جدی‌ست که پر از چاله و چالش است. این متون باید خوب فهمیده شوند؛ کاری که در ابتدا آسان می‌نماید، اما بعدا چنان مشکل از آب درمی‌آید که بیشتر افراد یا پا پس می‌کشند و یا از پا درمی‌آیند.

از این روی، کتاب‌های زیادی درباره متون اصلی نگاشته می‌شوند. بیشتر این کتاب‌ها کلیتی از آن متون را فراهم می‌آورند. اما این نوشته‌ها سه مشکل بزرگ دارند: 1- فقط خلاصه متون اصلی هستند؛ 2- آن متون را ساده‌سازی می‌کنند؛ 3- گزینشی هستند و برخی مطالب را حذف می‌کنند. به همین دلیل جانشین خوبی برای متون اصلی نیستند. در واقع متون اصلی فلسفه هیچ جانشینی نمی‌توانند داشته باشند و باید مستقیم به سراغ آنها رفت. بنابر این توضیحات، بهترین کتابی که درباره چنین متونی می‌توان نوشت، آن است که به خواننده چگونگی خوانش متون اصلی را بیاموزد. علی‌رغم نیاز جدی به چنین کتاب‌هایی، جای آنها در زبان فارسی خالی مانده است. ترجمان علوم انسانی، به عنوان یک ناشر متعهد و هدفمند، با انتشار این مجموعه، یکی دیگر از کمبودهای علوم انسانی را برطرف کرده است.

در سال 1961، آیزایا برلین (1909-1997) مقاله‌ای نوشت که بعدها یکی از مشهورترین نوشته‌هایش شد. مسئله‌ای که برلین در آن مقاله مطرح کرده بود، عنوان آن را تشکیل می‌داد: «آیا هنوز نظریه سیاسی وجود دارد؟» معنای تلویحی این پرسش آن است که گویی نظریه سیاسی با مشکلی جدی مواجه شده، به‌حدی که از صفحه روزگار محو شده است. بله، این تلقی وجود داشت و برلین تلاش کرد که ثابت کند چنین نیست. به عبارت دقیق‌تر، استدلال کرد که نباید چنین باشد. او برای لزوم وجود نظریه سیاسی "دلیل" ارائه کرد و در مقابل، بیان کرد که آن معنای تلویحی ناشی از یک "علت" است. طبق بیان برلین، علت تشکیک در وجود نظریه سیاسی در آن دوران این بود که در قرن بیستم هیچ کتاب جدی و مهمی در زمینه فلسفه سیاسی نگاشته نشده بود تا در این زمینه محوریت پیدا کند. به دیگر سخن، فلسفه سیاسی متن مرکزی نداشت. تقدیر روزگار چنین بود که دقیقا ده سال بعد یکی از شاگردان برلین کتابی منتشر کرد که به چنین جایگاهی والایی دست یافت. از آن زمان تاکنون، در حدود 48 سال است که "نظریه‌ای در باب عدالت" به مهمترین، بزرگترین و مناقشه‌برانگیزترین متن فلسفه سیاسی دوران معاصر تبدیل شده است. اضافه بر این، شهرت و تاثیرگذاری آن از هیچ اثر کلاسیک چندصدساله کمتر نیست. به علاوه، مثل روز روشن است که از این پس نیز روزبه‌روز بیشتر خواهد شد. باری، جان رالز (1921-2002) آن علت را برای همیشه برطرف نمود، ولی خواندن و فهمیدن کتابش را برای همگان تبدیل به دغدغه کرد.

"نظریه‌ای در باب عدالت" بسیار مفصل است. ترجمه فارسی آن بالغ بر 650 صفحه است. این حجم از مطالب کار خواندن را دشوار می‌سازد. اما مشکل اصلی در فهمیدن این کتاب چیز دیگری است. نوشتن این کتاب در یک بازه بیست‌ ساله انجام شده و رالز در چند دوره مختلف و به شکل‌های مختلف مطالب آن را نگاشته است. به همین دلیل کتاب یکدست نیست و برای کسانی که برای اولین بار به سراغ آن می‌روند، به نظر می‌رسد که آشفته است و لذا آنها را گیج خواهد کرد.

نظریه‌ای در باب عدالت به سه بخش تقسیم شده که هر بخش سه فصل دارد و هر فصل چند بند را شامل می‌شود. کل کتاب 87 بند است. حجم هر بند از پنج تا ده صفحه متغیر است. نکته کلیدی در خواندن کتاب آن است که بندها یک سیر پیوسته را تشکیل نمی‌دهند. نوعی گسست در سیر مباحث وجود دارد که به این دلیل است که رالز به موضوعات گوناگون می‌پردازد؛ نوعی از این شاخه به آن شاخه پریدن. از این روی، خواندن پیوسته کتاب از ابتدا تا انتها یک خوانش ایدئال نیست. کسانی که سال‌ها با این کتاب سروکله زده‌اند به تجربه دریافته‌اند که باید ترتیب دیگری را در پیش گرفت. لاوت توضیح می‌دهد بیشتر کسانی که به‌طور تخصصی به این کتاب پرداخته‌اند در چگونگی ترتیب خوانش آن به یک اجماع نانوشته رسیده‌اند. به چه ترتیبی باید این کتاب را خواند؟ برای مثال بعد از بند نهم باید به سراغ بند یازدهم رفت و تا بند هفدهم ادامه داد و پس از آن بند 68. بعد از این بند باید به بند بیستم بازگشت و... .

نکته کلیدی دیگر این‌که نظریه رالز بسیار قدرتمند و کاربردی است و اساسا برای این منظور طراحی شده که در عمل به‌کار آید. اما بیان رالز پیچیده است. علت این پیچیدگی درجه بالای انتزاعی بودن بحث‌های اوست. یکی از کارهای بسیار خوبی که لاوت در این راهنمای خود انجام داده آن است که برای همه مباحث پیچیده و انتزاعی رالز مثال‌های عینی روشنگر ذکر می‌کند. او با این کار کمک بزرگی به خواننده می‌کند تا بحث‌های رالز را خوب و درست بفهمد.

با همه این اوصاف چرا باید کتاب سترگ رالز را بخوانیم تا به راهنمایی برای مطالعه آن نیاز داشته باشیم؟ در یک کلمه: چه سودی دارد؟ پاسخ به این پرسش از این جهت ضرورت دارد که گزینه‌های بدیل متعددی پیش روی ماست. منظور خلاصه‌ها و چکیده‌هایی است که از دیدگاه رالز در کتاب‌های بسیاری ارائه شده است. هر کتابی درباره عدالت، لیبرالیسم یا فلسفه سیاسی که نوشته شود، بخشی را به چکیده نظریه رالز اختصاص می‌دهد. این علاوه بر کتاب‌های فراوانی است که فقط به نظریه عدالت رالز می‌پردازند. با وجود چنین نوشته‌هایی چرا باید دردسر مطالعه اصل کتاب رالز را به جان بخریم؟

کتاب بزرگ رالز سه ویژگی دارد که توجه به آنها بهترین توجیه برای مطالعه آن است. اول این‌که اصل نظریه رالز در باب عدالت ظرائف و دقایقی دارد که که غالبا در خلاصه‌هایی که از آن ارائه می‌شود، کامل نمی‌آیند یا اصلا نادیده گرفته می‌شوند. آن ظرائف و دقایق مهم‌اند؛ چراکه سرنوشت نظریه پیچیده رالز با اندکی تغییر در آنها عوض می‌شود. ارزش آن نظریه نیز وابسته به همان‌هاست و گرنه حرف کلی زدن در باب عدالت نه هنری است و نه به کار می‌آید. ویژگی بعدی این است ‌که رالز در کتاب خود جزئیات فراوانی را مطرح کرده که به خودی خود آموزنده، ارزشمند و سودمند هستند. برای شناخت آنها باید متن اصلی را دقیق خواند؛ زیرا طبیعی است که در هیچ اثری هیچ اثری از آنها نباشد. و آخر این‌که رالز برای ساختن نظریه خود ابزارهای مفهومی و نظری متعددی را به‌کار می‌گیرد. همان‌طور که دیگران گفته‌اند و خود او نیز تصریح کرده، دامنه کاربرد آن موارد بسیار عام بوده و فقط مختص به نظریه عدالت رالز نمی‌شوند. به‌طور کلی می‌توان از آنها در زمینه هرگونه نظریه‌پردازی و حتی فلسفه‌ورزی در حوزه فلسفه سیاسی و فلسفه اخلاق و حتی معرفت‌شناسی بهره‌برداری کرد. برای فهم درست و کامل آنها نیز چاره‌ای جز مطالعه اصل کتاب نیست؛ مطالعه‌ای که اینک با این راهنما تجربه فلسفی جدیدی خواهد بود.