وقتي صحبت از کم خوني مي شود، همه فکر مي کنند منظور کمبود آهن است اما کم خوني مي تواند ده ها علل مختلف داشته باشد که فقر آهن تنها يکي از آنها است. اگر هميشه احساس خستگي و بي حوصلگي مي کنيد يا با کمي فعاليت بدني دچار تنگي نفس مي شويد، سريع به سراغ قرص هاي آهن نرويد! قبل از هر چيز بايد وجود يا عدم وجود کم خوني و همچنين نوع آن را تشخيص دهيد و بعد اگر لازم بود تحت نظر پزشک از مکمل ها استفاده کنيد. فرصت را غنيمت شمرديم تا با دکتر سيد محسن رضوي، فوق تخصص بيماري هاي خون و سرطان به بررسي تمامي علل کم خوني و راه هاي تشخيص آنها بپردازيم.
کم خوني يعني چه؟

مايع قرمز رنگ جاري در عروق از آب و مواد سلولي تشکيل شده است. بخش آب آن که پلاسما ناميده مي شود حاوي پروتئين هاي انتقالي، ويتامين ها، املاح و خود آب است. هورمون ها و برخي عوامل ديگر از طريق جريان خون به بافت ها مي رسند يا از آنها بازمي گردند. سوخت و ساز بدن نيز با حمايت عوامل غيرسلولي داخل خون انجام مي گيرد. از عمده ترين عوامل جامد داخل خون که رنگ قرمز خون را نيز تامين مي کنند و بيش از 95 درصد از عوامل سلولي را تشکيل مي دهند، گلبول هاي قرمز هستند. اين گلبول ها در مغز استخوان ساخته مي شوند و با انتقال اکسيژن به بافت ها بخش اصلي انرژي رساني به نسوج را انجام مي دهند. بسته به سن و جنس هر فرد در هر ميليمتر مکعب از خون حدود 5/3تا 7 ميليون گلبول قرمز وجود دارد. هربار که تعداد گلبول هاي قرمز از حداقل قابل قبول براي سن و جنس مورد نظر کمتر شود، مي توان گفت فرد دچار کم خوني شده است. درواقع کم خوني يعني کم شدن تعداد گلبول هاي قرمز و محتواي هموگلوبين موجود در اين گلبول ها که کار اصلي شان انتقال اکسيژن است. به عبارت ديگر هر زمان ميزان هموگلوبين خون در خانم ها کمتر از 12 گرم و در آقايان کمتر از 14 گرم در 100 سي سي از خون شود فرد کم خوني دارد.

علايم کم خوني

زماني که اکسيژن به اندازه کافي به بافت ها نمي رسد فرد دچار علايم خستگي زودرس، اختلال تمرکز، بي حوصلگي، بي حالي و ضعف مي شود. اين علايم بسته به مدت زمان کم خوني، حاد بودن يا ناگهاني بودن آن مي توانند شديد يا خفيف باشند. براي مثال ممکن است يک فرد فقط يک ماه باشد که به کم خوني مبتلا شده باشد و فرد ديگر شش ماه؛ همچنين ممکن است فردي ناگهان مقدار زيادي خون از دست داده باشد يا اينکه يکدفعه مغز استخوانش از کار افتاده يا سلول هاي خون داخل فضاي بدنش تخريب شده باشند. حتي در طي يک خونريزي حاد ممکن است فرد دچار تنگي نفس، احساس کمبود هوا، ضعف شديد، ناتواني در ايستادن، شوک و حتي مرگ شود. در حالت هاي مزمن چون فرد در طول زمان به کم خوني عادت کرده، مکانيسم هاي جبراني گردش خونش طوري تنظيم شده اند که با وجود کاهش نسبي گلبول هاي قرمز هنوز امکان رساندن اکسيژن به بافت ها را داشته باشند. براي مثال ممکن است يک فرد به جاي اينکه هموگلوبين خونش 14 باشد به هفت رسيده باشد اما خيلي عادي به زندگي روزانه اش ادامه دهد و با شرايط کنار بيايد. اما فرد ديگري به طور حاد هموگلوبينش از 14 به 12 رسيده باشد و دچار تنگي نفس حاد و ضعف و بي حالي شده باشد.
علت کم خوني

دلايل کم خوني به دو سرگروه عمده تقسيم مي شوند: گروه اول علت هايي است که توليد را در فضاي مغز استخوان مختل مي کنند. از اين گروه مي توان به عوامل تغذيه اي، اختلالات عملکردي سلول، تعطيل شدن سلول ها در فضاي مغز استخوان و اشغال فضاي طبيعي مغز استخوان توسط سلول هاي سرطاني اشاره نمود. اين سلول هاي سرطاني ممکن است از سلول هاي خودي در مغز استخوان (لوسمي) يا از سلول هاي بيگانه که به مغز استخوان دست مي اندازند تشکيل شده باشند. براي مثال ممکن است سلول هاي سرطاني از ناحيه ريه، پروستات، پستان و... به مغز استخوان رسيده باشند و فضا را اشغال کرده باشند که به اين پديده متاستاز گفته مي شود. گروه دوم دلايل کم خوني را عوامل داخل عروق و فضاي خارج از مغز استخوان تشکيل مي دهند. يعني ممکن است مغز استخوان سالم باشد و توليد از مرکز مختل نشده باشد اما در داخل عروق و فضاي خارج از مغز استخوان، گلبول هاي قرمز به هر دليلي ازجمله خونريزي هاي حاد يا مزمن ريزش غيرعادي داشته باشند و از بدن خارج شوند يا اينکه عمرشان کوتاه شده باشد و زودتر از 120روز که عمر طبيعي هر سلول است از بين بروند که به اين پديده هموليز گفته مي شود. از ديگر عوامل محيطي مي توان به انباشته شدن گلبول هاي قرمز خون در يک قسمت از بدن از جمله طحال اشاره نمود. همچنين ممکن است در داخل بدن خونريزي وجود داشته باشد، براي مثال ممکن است به دنبال يک آسيب فيزيکي مقدار زيادي از حجم خون در پشت فضاي شکم جمع شده و اين موضوع منجر به کم خوني شده باشد.
فقط نيمي از کم خوني ها از کمبود آهن هستند

براي پي بردن به علت کم خوني ابتدا به سراغ آزمايشاتي در محيط مي رويم تا ببينيم آيا فرد از بيرون يا داخل بدن خونريزي دارد يا اينکه کم خوني ناشي از اختلال در فضاي داخل مغز استخوان است. وقتي به سراغ مغز استخوان مي رويم عوامل مختلفي را بررسي مي کنيم. براي مثال ميزان ذخاير آهن، ويتامين B12 و اسيد فوليک را بررسي مي کنيم و از لحاظ اشغال فضا در مغز استخوان، نمونه اي که گرفته ايم را زير ميکروسکوپ قرار مي دهيم تا ببينيم آيا سلول ها سرطاني شده اند يا سرطان از جاي ديگري به مغز استخوان دست انداخته است و ساير علل ديگر. همانطور که گفته شد يکي از علل مربوط به اختلال توليد در فضاي مغز استخوان، عوامل تغذيه اي است که يکي از شايع ترين آنها کمبود آهن است. تقريبا مي توان گفت که بيشتر از نيمي از افراد مبتلا به کم خوني دچار فقر آهن هستند که البته بايد در مورد جمعيت مبتلايان و دليل کمبود آهن در بدنشان تحقيق کرد که به چه دليل آهن از دست داده اند و اينکه آيا آهن به اندازه کافي خورده يا نخورده اند.
عوامل تغذيه اي کم خوني

عوامل تغذيه اي کم خوني به چهار گروه تقسيم مي شوند: کمبود آهن، کمبود ويتامين B12، کمبود اسيد فوليک و کمبود پروتئين. براي مثال کساني که دچار سوءتغذيه مفرط هستند و پروتئين بدنشان به شدت کم شده است اضافه بر مشکلات عديده اي که دارند به کم خوني نيز مبتلا هستند. اما معمولا کم خوني شکايت اصلي اين بيماران نيست. يعني قبل از اينکه کم خون شوند آنقدر مشکلات و ضعف و رخوت دارند که ديگر کم خوني را مشکل اصلي شان به حساب نمي آورند. درکل وقتي صحبت از تاثير سوءاختلالات تغذيه اي بر کم خوني مي شود بيشتر منظور کمبود ويتامين B12، اسيد فوليک و آهن است. ويتامين B12 در گياهان وجود ندارد و فقط در منابع حيواني ازجمله گوشت و جگر يافت مي شود. با مصرف گوشت و جگر، اين ويتامين وارد بدن مي شود و درمعده به پروتئين خاصي وصل مي شود و آن پروتئين، B12 را تا انتهاي روده باريک هدايت و حمايت مي کند تا در آنجا جذب شود. بنابراين اگر فرد معده سالمي داشته باشد و عوامل ترشح کننده محافظتي به موقع داخل فضاي معده و روده وجود داشته باشند اين ويتامين جذب روده مي شود و بعد از آن توسط ناقل ها به کبد و نقاط ديگر بدن مي رود و ذخيره و مصرف مي شود.
کم خوني گياه خواران

کمبود ويتامين B12 بيشتر در افرادي ديده مي شود که يا ذاتا گياه خوارند و ساليان سال لب به گوشت و جگر نزده اند يا اينکه براي مثال جراحي معده داشته اند يا چندين سال گاستريت مزمن و التهاب معده داشته اند يا مبتلا به بيماري هايي بوده اند که به روده باريک آسيب مي زنند. حتي اگر ذخاير ويتامين B12 در بدن کافي باشد با ابتلاي فرد به اين بيماري ها ظرف سه تا چهار سال به شدت دچار علايم کم خوني و مشکلات گوارشي و عصبي خواهد شد زيرا B12 در ساخت و ساز مخاط و در شبکه هاي عصبي بدن نقش بسزايي دارد. کمبود ويتامين B12 به مرور زمان باعث بزرگ شدن سايز گلبول هاي قرمز و به هم خوردن تناسب هسته و فضاي خارج از هسته در داخل سلول مي شود و در دراز مدت مي تواند فرد را به سوي کم خوني خيلي شديد و مخاطره انگيز ببرد اما اگر به موقع تشخيص داده شود قابل درمان خواهد بود.
خانم هاي باردار ممکن است اين کم خوني را بگيرند

کمبود اسيد فوليک کمتر در دنيا ديده مي شود زيرا مصرف آن در ميان مردم رايج است و معمولا کسي نسبت به آن سوءتغذيه پيدا نمي کند. اگر هم کسي کمبودش را داشته باشد به دليل مصرف زياد اسيد فوليک توسط بدن است. در حالت عادي مقداري اسيد فوليک در بدن وجود دارد اما براي مثال يک خانم باردار يا برخي بيماران خاص مثل کساني که بيماري پوسته ريزي مزمن پايدار دارند و بدنشان مقدار زيادي اسيد فوليک مصرف مي کند ممکن است دچار کمبود آن شوند و در دراز مدت به کم خوني مبتلا شوند. کمبود B12 و اسيد فوليک در مجموع شايد کمتر از 10 درصد عوامل کم خوني در دنيا را شامل شوند. از همه اينها گذشته يکي ديگر از دلايل کم خوني بيماري هاي مزمن ديگر در بدن است. براي مثال بيماري هاي مزمن مفصلي، گوارشي، تنفسي، عصبي، التهابي، عفوني، التهاب استخوان، بيماري هاي عفوني ريوي، سل و ساير بيماري هاي التهابي يا عفوني که بيمار را بيشتر از چهارهفته رنج دهند، مي توانند از طرق مختلف روي ساخت گلبول هاي قرمز اثر بگذارند. کم خوني اين افراد لزوما به اين معني نيست که يک بيماري خوني خاص دارند بلکه بيماري هاي ديگرشان به طور ثانويه باعث کم خوني شده است.
سرخود قرص آهن مصرف نکنيد

در حال حاضر مصرف مکمل ها و ويتامين ها در دنيا بسيار شايع است و دليل آن تبليغات مفرط کارخانجات دارويي است. درحالي که توصيه به خريد آنها بدون نظر پزشک کاملا غيرعلمي است. حال ممکن است يک نفر در آفريقا سال ها سوءتغذيه و کمبود ويتامين داشته باشد. در اين مورد توصيه به مصرف مکمل ها براساس موازين علمي است. يا اينکه ممکن است در يک منطقه به اندازه کافي آفتاب نتابد يا پوشش لباس و آلودگي هوا باعث شود نور خورشيد به اندازه کافي به بدن نرسد و افراد به طور شايع دچار کمبود ويتامين D شده باشند و پزشکان توصيه کنند تمامي دانش آموزان دختر در مدارس از مکمل ويتامين D استفاده کنند. بنابراين اگر مصرف مکمل ها توسط پزشک توصيه شود مشکلي ايجاد نخواهد کرد. اما اگر برخي از اين مکمل ها به خصوص ويتامين هاي محلول در چربي مانند ويتامين A، D، K و E بيش از حد مصرف شوند مسموميت ايجاد مي کنند. عوارض مسموميت با ويتامين هاي محلول در چربي گاهي حتي شديد تر از کمبود آن ويتامين در بدن است. با اين حال در مورد فقر آهن که شيوعش در دنيا زياد است به خانم ها در سنين باروري يعني بعد از 14 سالگي تا قبل از يائسگي توصيه مي شود سالي يک بار آزمايش آهن بدهند و اگر آهنشان پايين بود حتما از مکمل آهن استفاده کنند. اگر هم دسترسي به پزشک ندارند و مي بينند که پريود هاي ماهانه شان شديد است و خون بيش از توقع از دست مي دهند يا حاملگي هاي مکرر دارند لازم است در سال حداقل صد عدد قرص فرو سولفات ايراني که معادل 50 ميلي گرم آهن عنصري دارد بخورند يا براي اطمينان بيشتر به پزشک مراجعه کنند و ذخاير آهنشان را بررسي کنند. اما اينکه هر کسي به طور مکرر قرص آهن بخورد چون فقر آهن در دنيا شايع است خيلي توصيه مناسبي نيست.