بزرگنمايي:

ایران پرسمان -
نبرد طرح‌های امنیتی برای خلیج فارس
k ٥.١
٢
مهر / متن پیش رو در مهر منتشر شده و انتشار آن به معنی تایید تمام یا بخشی از آن نیست
متعاقب تحولات اخیر در منطقه خلیج فارس شاهد ارائه و باز مطرح شدن طرحهایی درباره امنیت خلیج فارس هستیم.
جواد حیران نیا| محمد جواد ظریف وزیر خارجه ایران در سفری منطقه ای و برون منطقه ای به ارائه طرح ایران و تلاش برای عملیاتی کردن آن پرداخته است.
ظریف در سفر به کویت و دیدار با مقامات کویتی دیدگاه ایران در خصوص امنیت منطقه خلیج فارس را بار دیگر مورد تاکید قرار داد. وی در گفتگو با نواف جابر الصباح ولیعهد کویت درباره «مجمع گفتگوی منطقه ای» بحث و گفتگو کرد و طرف کویتی هم از آن استقبال کرد.
ظریف همچنین در دیدار از فنلاند تصریح کرد: فنلاند از گذشته طرحی برای گفتگو در خصوص خلیج فارس داشت که تقریبا مشابه طرحی است که از سوی ایران مطرح شده است؛ چند سال پیش به هلسینکی آمدم و طرح مجمع گفتگوهای منطقه ای در خلیج فارس را مطرح کردیم، فنلاندی ها همیشه به این موضوعات علاقه داشتند.
در واقع طرحهای ظریف درباره امنیت خلیج فارس در دو محور دنبال می شود. یکی «مجمع گفتگوی منطقه ای» و دیگری «پیمان عدم تجاوز».
این دو طرح شبیه «اجتماع امنیتی کثرت گرا» مورد نظر «کارل دویچ» است که در آن دولت‌های حاکم در روابط میان خود از جنگ استفاده نمی‌کنند و احتمالی نیز برای آن در نظر نمی‌گیرند. اگرچه طرح ایران با توجه به شرایط کنونی آرمانی است ولی طرحی اجتناب ناپذیر برای امنیت خلیج فارس است که مستلزم اعتمادسازی از سوی تمام کشورهای منطقه است.
در واقع این دو طرح مکمل یکدیگر هستند. طرح «پیان عدم تجاوز» گفتگویی در سطح بالا را می طلبد. بدین معنا که پیمانی امنیتی به منظور جلوگیری از جنگ و اینکه کشورهای منطقه برای حل و فصل مسائل خود جنگ را به عنوان راه حل نبینند مطرح است. این پیمان اگرچه خلاف روند مکتب «کارکردگرایی» است که بر تکیه به مسائل فنی و غیر حساس (low politics) تاکید دارد ولی در مقطع کنونی خلیج فارس برای دادن یک پیام قوی و اعتمادساز لازم و ضروری است.
در عین اینکه «پیمان عدم تجاوز» منعقد می شود می توان «مجمع گفتگوی منطقه ای» را نیز دنبال کرد تا پایه های «پیمان عدم تجاوز» تقویت شود. چرا که پیمان عدم تجاوز به خودی خود نمی تواند مانع جنگ و درگیری در منطقه شود.
پروفسور «شیرین هانتر» در این زمینه معتقد است: «از نظر تاریخی پیمان‌های عدم تجاوز در جلوگیری از درگیری بین کشورها در زمانی که سایر شرایط و ملاحظات در راستای نادیده گرفتن تعهدات این قراردادها بوده موثر نبوده‌اند. جامع‌ترین و کامل‌ترین آنها پیمان «بریان-کلوگ» در سال 1928 بوده است که پس از جنگ جهانی اول بسته شد. هدف پیمان‌های عدم تجاوز غیرقانونی دانستن جنگ به عنوان ابزاری برای حل مناقشات بین المللی است. یکی دیگر از پیمان‌های عدم تجاوز پیمان شکست خورده‌ای بود که بین آلمان نازی و اتحاد جماهیر شوروی سابق در 1939 منعقد شد؛ این پیمان با حمله هیتلر به اتحاد جماهیر شوروی سابق در 1941 از بین رفت.
علت شکست چنین قراردادهایی این است که جامعه بین المللی همچنان تا حد زیادی بنا به محاسبات قدرت و جنبش‌هایی که در زمینه تهدید امنیتی هستند اداره می‌شود. در واقع هیچ سیستم بین المللی قانونی واقعی که قانون را در مورد زمینه اعمال قدرت کشورها اجرا کند وجود ندارد.»
برای حصول پیمان عدم تجاوز، مدل «کمیسیون امنیت و همکاری در اروپا (CSCE) که پیش از «سازمان امنیت و همکاری اروپا» (OSCE) مطرح شده می تواند مدل مناسبی باشد. در واقع پیمان 1975 هلسینکی منجر به تشکیل «کمیسیون امنیت و همکاری در اروپا» (CSCE) و بعدها «سازمان امنیت و همکاری اروپا» (OSCE) شد.
پیمان هلسینکی آغازگر روندی بود که کشورهای عضو پیمان‌های ناتو و ورشو در کنار کشورهای بی‌طرف اروپا، می‌توانستند بدون پیش‌شرط کنار یکدیگر بنشینند و دربارهٔ نگرانی‌های امنیتی‌شان گفتگو کنند.
کمیسیون امنیت و همکاری اروپا که متعاقب این پیمان شکل گرفت بر پایهٔ اصولی همچون احترام به حق حاکمیت، عدم استفاده از زور، احترام به مرزها و تمامیت ارضی، حل و فصل صلح‌آمیز مناقشات و عدم دخالت در امور داخلی دیگر کشورها، به کشورهای عضو امکان داد تا دور یک میز بنشینند و با ابراز نگرانی‌های امنیتی خود، در مورد راه‌های غیر خشونت‌آمیز برای حل آن‌ها، گفتگو کنند.
پیمان عدم تجاوز نیازمند ایجاد مکانیسم اعتمادساز از «پایین به بالا» و با تمرکز بر مسائل فنی و «سیاست ادنی» (low politics) باید باشد. بدین منظور همه کشورهای منطقه(اعضای شورای همکاری خلیج فارس، ایران و عراق) که در «مجمع گفتگوی منطقه ای» مشارکت دارند باید به این اطمینان برسند که مسائل را از طریق جنگ حل و فصل نکنند و در ثانی در امور داخلی یکدیگر مداخله ای انجام ندهند. چارچوب امنیتی مذکور باید مبتنی بر مدل «مجتمع امنیتی» مورد نظر «بری بوزان» صرفاً متوجه امنیت خلیج فارس باشد و مستقل از سایر مناطق امنیتی باشد و اعضای آن صرفاً متمرکز بر امنیت خلیج فارس باشند و از این مکانیسم برای امور امنیتی غیرمرتبط با خلیج فارس استفاده نخواهند کرد.
چارچوب مذکور باید فراگیر باشد و ایران و عراق و کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس را در برگیرد. هر گونه چارچوب امنیتی که کشورهایی از این حوزه را مستثنی کرده منجر به امنیت تمامی اعضاء نشده است.
در خصوص نقش آمریکا در این چارچوب امنیتی در ابتدای امر خیلی ایده آل خواهد بود که از کشورهای هم پیمان آمریکا خواسته شود تا روابط امنیتی و نظامی خود را با آمریکا قطع کنند. این موضوع زمانی درست است که اعتمادسازی به قدر کفایت صورت گرفته باشد و احساس تهدید از جانب اعضاء نسبت به یکدیگر وجود نداشته باشد.
بر این اساس امنیت منطقه خلیج فارس در بلندمدت از رهگذر طرح ایران محقق می شود. طرح آمریکایی که در حال حاضر در منطقه حاکم است و با تشکیل احتمالی ائتلاف دریایی زمینه حضور کشورهای دیگر در منطقه را فراهم می کند و موضوع خلیج فارس را بین المللی تر می کند و امنیت منطقه را به شامات و تنگه باب المندب گره می زند تنها به افزایش تنشها در منطقه دامن خواهد زد و باعث بی اعتمادی بیشتر کشورهای منطقه به یکدیگر خواهد شد.
طرح روسیه که نقش نظارتی برای قدرتهای برون منطقه ای قائل است ابهام در واژه و «میزان و زمان نظارت» قدرتهای برون منطقه ای را در خود ملحوظ دارد که نیازمند شفاف سازی بیشتر است.
طرح اروپایی که با محوریت فرانسه و آلمان دنبال می شود و در ابتدا توسط انگلستان مطرح شد نیز حضور قدرتهای برون منطقه ای را در خلیج فارس دنبال می کند.
آنچه در پایان می توان گفت همان حرف ظریف است که خطاب به نواف جابر الصباح ولیعهد کویت مطرح کرد: ما و شما در این منطقه ماندنی هستیم و بیگانگان رفتنی اند.
بر این اساس تداوم حضور کشورهای برون منطقه ای تنها منابع مالی و ... کشورهای منطقه را به تاراج خواهد برد و از رهگذر تداوم و دامن زدن بیشتر به فرایند «دشمن سازی» آینده منطقه را تیره و تار خواهد ساخت.