بزرگنمايي:

ایران پرسمان-جایگاه متعالی گفت‌وگو در جهان معاصر پیامد درکی نوین از آن است که در صد سال اخیر در نظریه‌های گوناگون ارائه شده، در این نظریه‌ها گفت‌وگو ارتباط گفتاری خاصی در نظر گرفته می‌شود که از دیگر ارتباط‌ها مانند تک‌گویی، مشاجره، مناظره، مذاکره، بحث، گپ و… متمایز است. هرکس گام در راه گفت‌وگو می‌گذارد، نقطه‌ عزیمت خویش را «ندانستن» قرار می‌دهد و چون می‌داند که گفت‌وگو از «شنیدن» آغاز می‌شود، جسارت ورود به عرصه‌های ناشناخته را دارد.

ارزش‌های اخلاقی در وضعیتی گفت‌وگویی قرار دارند

در نظریه‌های گفت‌وگو بویژه تئوری‌های میخائیل باختین، «کارناوال» بهترین شرایط برای گفت‌وگو معرفی می‌شود. باختین در کتاب «پرسش‌های بوطیقای داستایوفسکی» کارناوال را به معنای مفهومی می‌گیرد که در آن صداهای متمایز در موقعیتی برابر شنیده شده و نشو و نما پیدا می‌کنند و با هم به کنش متقابل می‌پردازند. به باور باختین «انسان ملزم است که در پاسخ به دیگری عکس‌العمل نشان دهد» بنابراین پاسخ یک انسان طرف گفت‌وگو پاسخی «یکه» است و این پاسخ به گزاره‌ای اخلاقی نزدیک می‌شود.

 در تفکر باختینی اخلاق از وضعیتی جهان‌شمول و فراانسانی خارج شده و در وضعیتی گفت‌وگویی قرار می‌گیرد. در ادامه این نظریه در نظام معرفت‌شناسی باختینی ارزش‌های اخلاقی در جریان گفت‌وگو ساخته و بازنویسی می‌شوند. جهان به‌عنوان رویداد است و نه به‌عنوان یک وجود ایستا و تمام‌شده و این رویداد در آینده با کنش انسانی کامل خواهد شد.

همچنین نباید فراموش کرد که بر اساس منطق‌ گفت‌وگویی، در گفت‌وگو یک پیروز همیشگی وجود ندارد و دو طرف از آن سود می‌برند. بنابراین در جهان اندیشه غرب گفت‌وگو امروزه عنصر بسیار مهمی است که مفهومی فلسفی دارد و در عین در جامعه شناسی نیز کاربردهای اساسی داشته و به عنوان یک وجه مهم از اصول ارتباطات انسانی از آن یاد می‌شود. اسلام بیش از هر دینی به «گفت‌وگو» به عنوان اصلی جهت آگاه سازی مردم از حقایق هستی و آشنا ساختن آنان با روش تکاملی خود و دستیابی به آیین و روش برتر پافشاری کرده است.

بزرگترین معجزه پیامبر خاتم برای آشنا ساختن مردم با حقیقت تعالیم اسلامی کلام است. کلام، بر به کارگیری فراوان گفت‌وگو در آگاه سازی مردم با حقایق در عصر رسالت خاتم دلالت می‌کند. بر این اساس گفت‌وگو هرچند در تمدن اسلامی هرچند که پیشینه درازی دارد و به سیره اولیای دین باز می‌گردد، اما هنوز در لایه‌های مختلف جامعه و همچنین ادبیات روز علوم انسانی در ایران جای خود را باز نکرده است. به همین دلیل نیاز به پژوهش‌هایی که بتوانند به بازخوانی این مفهوم از منابع اصلی در تفکر اسلامی یعنی قرآن و حدیث پرداخته و سیره گفت‌وگویی پیامبر و اولیای دین را مورد واکاوی قرار دهد، بیش از پیش حس می‌شود. گفت‌وگوها و مناظرات انبیا، به خصوص پیامبر اسلام(ص) و اهل بیت او و دستوراتی را که در این باره داده‌اند، می‌تواند نقش مهمی در راستای گفت‌وگوی صحیح افراد داشته باشد.

به نظر می‌رسد که کتاب «آداب گفت‌وگو و مناظره از دیدگاه قرآن و روایات» با هدف بسط گفت‌وگو و فرهنگ آن در جامعه اسلامی ایران نوشته شده است. نویسنده این کتاب، علی اصغر رضوانی یکی از نویسندگان پرکار در حوزه نشر معارف اهل بیت و مکتب امامیه است. هرچند که این کتاب با دیدگاه‌های خاص نویسنده به مخاطبان ارائه شده، اما منظومه خوبی است از شرح و تبیین دیدگاه‌های دین اسلام و اولیای این دین پیرامون شیوه‌های صحیح گفت‌وگو و مناظره.

نگارنده با ارائه موضوعاتی درباره گفت‌وگو در اسلام و آشناسازی مردم با حقیقت تعالیم اسلامی در عصر رسالت پیامبر خاتم(ص)، به تبیین سیره و روش او و اهل‌ بیتش در مناظره و تکامل انسان‌ها پرداخته است. همچنین این کتاب دربردارنده گفت‌وگوها و مناظرات انبیاء، به‌ویژه پیامبر اسلام(ص) و اهل‌بیت(ع) و دستوراتی درباره راه‌های تکامل بشری است که می‌تواند نقش موثری در راستای گفت‌وگوی صحیح انسان‌ها داشته باشد. کتاب در سه بخش کلی تدوین شده است: «مباحث مفهومی»، «مناظرات قرآنی» و «مناظرات اهل بیت».

رضوانی بحث را با مفهوم لغوی «گفت‌وگو» (حوار) در زبان عرب آغاز کرده و سیر تطوری مناسبی از این لغت در تاریخ تحولات زبانی عرب ارائه می‌دهد. در ادامه تفاوت‌های میان «حوار» با «جدال» و «مناظره» مطرح می‌شود. بخش نخست کتاب شامل فصل‌های متنوعی است؛ «اقسام مناظره و گفت‌وگو»، «ضرورت گفت‌وگو و مناظره»، «اهمیت گفت‌وگو (حوار)»، «فقه ارزشیابی در گفت‌وگو»، «آداب گفت‌وگو»، «آفات گفت‌وگو»، «گفت‌وگو زمینه ساز وحدت»، «تاثیر گفت‌وگو در تقریب مذاهب اسلامی»، «مناظرات بین ادیان»، «استقبال اسلام از گفت‌وگوهای میان ادیان» و «شیوه‌های تبلیغ از دیدگاه قرآن و رسول اکرم» از سرفصل‌های مهم بخش نخست کتاب است.

آداب گفت‌وگو در متون اسلامی

نویسنده در فصل «آداب گفت‌وگو» 38 مورد را از منابع استخراج کرده است که برخی از آنها به این شرح است: «نگاه کردن به سخن نه گوینده آن»، «شروع از نقاط مشترک»، «پرداختن به مسائل مهم»، «یاری جویی از حقیقت و تسلیم در برابر آن»، «گوش فرا دادن به سخنان مخالف»، «عدم اتهام بر نیت افراد»، «فرصت دادن به طرف مقابل»، «خودداری و داشتن صبر و آرامش»، «رعایت اخلاق اسلامی نسبت به یکدیگر»، «مشخص شدن محدوده بحث»، «عدم اکتفا به نقلیات دیگران» و «رجوع به منابع دسته اول».

در بخش دوم کتاب نیز «خصوصیات کلی حاکم بر گفت‌وگوهای قرآنی»، «تنوع اسلوب گفت‌وگو در قرآن» و «برخی از گفت‌وگوهای قرآنی» توضیح و شرح شده‌اند. نویسنده در تنوع اسلوب گفت‌وگو به بیان این پنج مورد پرداخته است: «گفت‌وگو با کافران منکر معاد»، «گفت‌وگو با اهل کتاب»، «گفت‌وگو با منافقان»، «گفت‌وگو با ملحدان» و «گفت‌وگو با گناهکاران مسلمان».

مناظرات قرآنی چه مناظره‌هایی هستند؟

فصل مناظرات قرآنی نیز خود دو قسمت دارد: «مناظرات خدا» و «مناظره‌های پیامبران». مناظره خدا با شیطان، مناظره خدا با فرشتگان و مناظره‌های پیامبرانی چون نوح(ع)، هود(ع)، صالح(ع)، شعیب(ع) و ابراهیم(ع) با قوم و بستگان خود درج شده و در پایان هر مناظره نیز تحلیل آن با توجه به دستاوردهای علم گفت‌وگو در دوران جدید، ارائه شده است.
در بخش انتهایی کتاب نیز شیوه‌های مناظره و گفت‌وگو از دیدگاه پیامبر و ائمه معصومین(ع) درج و از هرکدام از ائمه نیز مناظره‌هایی به همراه تحلیل آنها به مخاطبان ارائه شده است. سیره پیامبر در گفت‌وگو از نکات جذاب این بخش است. نویسنده با توجه به مناظره‌های پیامبر این نکات را از روش گفت‌وگویی پیامبر استخراج کرده است: «مدارا و نرم خویی»، «حلم و صبر»، «حسن استماع»، «مقابله به مثل نکردن در اسائه ادب» و «عدل و انصاف».

از میان مناظره‌های روایت شده در این بخش نیز می‌توان به این موارد اشاره کرد: «مناظره پیامبر با نصارا»، «مناظره پیامبر با پیروان ادیان»، «مناظره‌های امام علی(ع) با ابوبکر و عمر بن خطاب»، «مناظره حضرت زهرا»، «مناظره امام حسن» و مناظره‌هایی از دیگر امامان تا مناظره حضرت ولیعصر(عج). «آداب گفت‌وگو و مناظره در قرآن و روایات» نوشته علی اصغر رضوانی با شمارگان هزار و 500 نسخه، 336 صفحه از سوی انتشارات دلیل ما در دسترس مخاطبان قرار گرفته است.